LÒNG ĐẠO DÂN GIAN MÙA CHAY

Thứ năm - 24/02/2022 18:10

Năm nào cũng vậy. Cứ sau mấy ngày đầu Xuân ăn Tết no nê, hỉ hả là y như phải hãm mình ép xác, rầu rĩ bước ngay vào Mùa Chay.
Khởi đầu là thứ Tư lễ Tro. Lại tiếp nối chuyện dài nhiều tập về ăn chay, giữ chay, kiêng thịt, dọn mình xưng tội, rước lễ, làm việc lành phúc đức, nhân mùa Phục Sinh, theo luật Hội thánh dạy.

NÓI CHUYỆN LÒNG ĐẠO
DÂN GIAN MÙA CHAY

Francis Assisi Lê Đình Bảng

1.Dường như năm nào cũng vậy. Cứ sau mấy ngày đầu Xuân ăn Tết no nê, hỉ hả là y như phải hãm mình ép xác, rầu rĩ bước ngay vào Mùa Chay, khởi đầu là thứ Tư lễ Tro. Lại tiếp nối chuyện dài nhiều tập về ăn chay, giữ chay, kiêng thịt, dọn mình xưng tội, rước lễ, làm việc lành phúc đức, nhân mùa Phục Sinh, theo luật Hội thánh dạy. Cái lịch giữ đạo ăn chắc mặc bền này xem ra đã thâm căn cố đế, khó dời đổi.

Ở bên Tây bên Mỹ thế nào chẳng rõ. Chứ ở Việt Nam ta – trong khung cảnh xứ đạo làng quê, chủ yếu sống về cây lúa, hạt gạo, con cá, lá rau – cung bậc đời người diễn ra khá êm ả thuận chiều giữa đạo và đời, giữa phụng vụ với thời vụ mùa màng, giữa kinh sách lễ nhạc với cơm áo gạo tiền. Quy trình của thời gian và nhịp độ sống đạo của người mình đã thành nếp nghĩ, nếp cảm, nếp sống bám rễ rất sâu vào tâm thức khó phai mờ của nhiều thế hệ tín hữu. Thậm chí, mấy chục năm với nhiều biến động qua rồi, tôi vẫn nhớ nằm lòng những câu hát vè vãn có vần điệu nói về cách tính toán lễ lạc hàng năm của nhà đạo mình. Chẳng hạn, để lượng biết thời gian từ Giáng sinh đến Tết Nguyên đán thì “Sinh nhật, Đặt tên, Ba Vua, Lễ nến, Tết đến sau lưng”; hoặc tuần Thánh được diễn tiến theo trình tự “Chủ nhật lễ lá, Ném đá Rửa chân, Tiệc chiên, Sống lại”. Để rồi vào mùa với “Tháng Hai, ngắm đứng; tháng Ba ra mùa”[1]. Trộm nghĩ, đây có thể là chút tham khảo chắt lọc từ di sản văn hóa phi vật thể được tích lũy qua thực tiễn, đã bao đời nuôi dưỡng đức tin lòng đạo. Tiếc thay, giữa dòng thác lũ của đô thị – công nghiệp hóa và mail-net bó tay.com này, chúng chỉ còn là chuỗi khái niệm mơ hồ đang đứng trên bờ vực của tàn tạ, lãng quên. Hèn chi, giới trẻ ngày nay chẳng mấy hào hứng với việc trở về nguồn cội, tái hiện quá khứ, cả trong đạo lẫn ngoài đời. Tuy nhiên, tưởng không phải là thừa thãi, vô bổ khi tôi khơi gợi lại vài ba câu chuyện tản mạn bên lề phụng vụ. Cứ tạm gọi là những “thói quen lành thánh” hoặc những, “việc đạo đức thiêng liêng” trong phạm trù “lòng đạo dân gian”, nhân mùa Chay thánh. Không phải tôi cố níu kéo để bảo lưu, tồn cổ, để phục dựng, kiếm tìm thời gian đã mất. Nhưng để thấy rằng ngay từ thuở hừng đông thế kỷ XVII, tổ tiên ông cha ta đã mau mắn chung sức chung lòng với các nhà truyền giáo Tây Phương, trong việc khởi xướng và cổ vũ những sáng kiến hội nhập Tin mừng vào đời sống văn hóa bản địa, làm giàu cho phụng vụ của Hội thánh. Những nỗ lực ấy, tuy bắt nguồn từ bối cảnh lịch sử của một vụ mùa gieo vãi còn xa lạ, non trẻ, nhưng lại biết cậy dựa tín thác vào nền tảng những trải nghiệm về mục vụ – phụng tự từ chính trong căn cốt của Hội Thánh Công giáo Rôma[2]. Cho nên, không lạ gì, trải qua gần 400 năm kể từ 1615, lòng đạo dân gian ấy đã được tiếp nhận, kế thừa và vận dụng một cách sáng tạo, có chọn lọc, tùy nơi tùy thời. Phải chăng, thông qua những sắc màu nền nã, những cung bậc phong phú đa dạng ấy mà dung mạo Đức Kitô và Tin mừng Cứu độ của Người đã mang thần thái Phương Đông hơn, Việt Nam hơn, gần gặn ruột rà thân thiết hơn, giữa lục địa mênh mông đầy huyền bí này? Và phải chăng “Kể chuyện Chúa Giêsu tại Châu Á – Telling the story of Jesus in Asia” từ Đại hội Truyền giáo Á châu (Asian Mission Congress) diễn ra tại Chiang Mai (Thái Lan, 10/2006) vừa qua, một lần nữa, như một thông điệp cháy bỏng thời sự mời gọi chúng ta diễn tả Tin mừng, sống Tin mừng thật cụ thể giữa một không gian Á Châu đa chiều, nơi hội tụ nhiều sắc tộc ngôn ngữ, nhiều tín ngưỡng tôn giáo và nhiều truyền thống văn hóa giao thoa, đan quyện chằng chịt vào nhau.

images 1

2.Nói chuyện về “lòng đạo dân gian” (tôi đề nghị sử dụng cụm từ này thay thế cho “Lòng đạo đức bình dân”[3]) trong cộng đoàn các xứ đạo ở Việt Nam thì vô cùng, kể hoài không hết. Mùa nào thức nấy, quanh năm suốt tháng, muôn màu muôn vẻ. Có gắn bó keo sơn với đồng đất chân quê Việt Nam, ta mới cảm nhận được sâu sắc thế nào là ý nghĩa của “Kinh nhà đạo” và “gạo nhà chùa” rất từ bi hỷ xả, bá tánh thập phương.

Trước hết là chuyện cổ tích về những tàu lá dừa, một sự kiện thú vị, đã có lịch sử lâu đời gần 400 năm. Như trên đã nói, thời gian mùa Chay 40 ngày đêm cứ thế mà trôi đi, trôi đi. Tuần đại phúc này ở các xứ đạo làng quê như tất bật, rộn rã hẳn lên, với hàng loạt những việc đạo đức thiêng liêng: cấm phòng, khảo kinh, xưng tội, may sắm quần áo mới, tập tành kèn trống, rước sách kiệu cờ, ngắm đứng, dâng hạt, đọc đoạn, than mồ, và có cả cơm cỗ, chè, cháo nữa v.v.Trong khi ấy, trời vẫn hanh hao cái rét nàng Bân tháng Ba, lúa chiêm ngoài đồng đang ngậm sữa và ngõ xóm đường làng ngan ngát mùi hoa xoan. Ngoại cảnh và lòng người cùng chung một cảm xúc mùa màng chộn rộn khó tả. Cho đến những ngày cuối mùa Chay thì không khí lễ hội Thương khó đã nóng lên, càng lúc càng cao trào, không ai cầm lòng được. Tuần Thánh mở đầu bằng Chủ Nhật lễ Lá, kỷ niệm Chúa Giêsu vinh hiển vào thành Giêrusalem. Theo trình thuật của Tin mừng Gioan, Chúa Giêsu cưỡi lừa, đi giữa đám đông hò reo tung hô vạn tuế. Dân Do Thái rủ nhau ùa ra đường, hái những nhánh cây ôliu vẫy chào và cởi áo choàng lót xuống làm thảm đón Người. Thế nhưng ở Việt Nam, đồng đất chiêm trũng thì bói đâu ra cành lá ôliu để mừng lễ bây giờ? Cùng biến thì tắc thông. Thế là phát sinh ngay một sáng kiến để đời, ấn tượng khó phai! Cha Đắc Lộ kể: “…vì trong khắp xứ Annam không có cây ôliu, mà cây dừa thì lại bao la, nên chúng tôi dùng lá dừa trong nghi lễ đó. Không những có rất nhiều giáo dân, mà cả lương dân cũng đến tham dự nghi lễ làm phép lá. Trong ngoài nhà thờ ken cứng không đủ chứa. Giáo dân sốt sắng giữ lá đã làm phép, đem về nhà để xua đuổi tà ma, quỷ ám”[4]. Thói quen rất đồng ruộng mà lành thánh ấy, theo chỗ tôi biết, vẫn còn được lưu giữ mãi về sau này. Còn nhớ, hôm trước thứ Tư lễ Tro (thường là thứ Ba béo), thầy già xứ bảo chúng tôi.(các cậu giúp lễ) rảo khắp nhà giáo dân, chuộc (xin)lại hết lá dừa (khô) mà họ đã xin mang về từ lễ Lá năm ngoái, giữ trong nhà như là lộc thánh: Đốt cháy ra tro và bỏ vào một cái hũ sứ lớn đậy nắp kín, rồi đặt trên bàn thờ, chờ cha xứ dâng lễ làm phép. Trong khi xức tro, cả nhà thờ vang lên lời kinh với cung giọng bi thương “Chúng tôi là vật mọn mà cả lòng…”. Trong yên ắng lặng thầm, tôi nghe rõ những tiếng đấm ngực thình thịch, xen lẫn lời kể lễ khóc than sám hối ăn năn về thân phận xác đất vật hèn. Còn bé bỏng và ngu ngơ khờ dại như đám trẻ đồng trang lứa quanh năm lam lũ bắt ốc mò cua, vậy mà lòng tôi cứ thổn thức, bồi hồi mãi về cái cảm xúc tôn giáo đầu đời ấy mới thiêng liêng thánh làm sao!

3.Chúa Nhật lễ Lá ở xứ đạo làng quê tôi trọng thể, đông vui, sầm uất lắm. Người người, nhà nhà, hàng xứ, hàng tổng cơm nắm cơm gói, lặn ngòi ngoi nước, bảo nhau về dự lễ. Đúng là một Festival, ngày hội lá dừa rất đặc trưng đáng ghi vào sách Guinness. Giả như có ai quá bộ về miệt Bến Tre, Cần Thơ hoặc ra Nha Trang, Phú Yên, Bình Định – những xứ sở, vương quốc của dừa – ắt sẽ còn ngỡ ngàng hơn nhiều. Tôi nghĩ, ôliu của Do Thái chẳng thấm vào đâu, làm sao sánh được với cây dừa Việt Nam tôi? Cây dừa, lá dừa, hoa dừa, quả dừa, nước dừa, cùi dừa, dầu dừa, mứt dừa, kẹo dừa và cả gáo dừa, xơ dừa, xác dừa đã đi vào đời sống nghệ thuật (tranh ảnh), vào lễ nghi cúng kiếng (tế tự) và cả trong văn hóa ẩm thực của người Việt Nam. Hóa ra, cái sáng kiến nhà nông mà độc đáo xửa xưa của các nhà truyền giáo đã chuyển tải được một nội dung hội nhập văn hóa. Nó vừa thuận ý trời (Phụng vụ), lại vừa đẹp lòng người (thổ ngơi, kinh tế, thời vụ). Trở lại chuyện lễ lá làng quê tôi. Trước đó một hai hôm, các anh trai tráng và bọn trẻ con chúng tôi được lệnh dáo mác sẵn sàng, chỉ chờ giờ hoàng đạo là ra quân ngay. Nhà nào phụng cúng được nhiều lá dừa cho Chúa, nhà ấy được cao rao, khen thưởng, trông ai cũng hí hửng ra mặt. Họ mở cổng, cẩn thận nhốt chó vào cũi, rồi xếp ghế hoặc bắc thang đợi sẵn dưới mỗi gốc cây dừa. Những tàu lá thẫm xanh óng mượt lần lượt được chúng tôi bó lại khiêng về, lau rửa sạch sẽ tinh tươm, chất thành đống cao có ngọn trong sân nhà thờ. Thầy già xứ lãnh trách nhiệm chọn ra những tàu lá dài, lành lặn nhất để kết thành cây thánh giá rất đẹp, đẹp dáng vẻ nghi trượng, để cha mang đi đầu trong lễ nghi rước lá. Bao nhiêu còn lại thì được những người khéo tay đan hình chim chóc, bướm ong, châu chấu, cào cào. Tất cả cắm vào lộc bình, đặt xung quanh bàn thánh. Một rừng dừa bát ngát, xanh um.

gxcaoxalela2018 336750209 1342019 — Rước Lá

Cuộc rước lá linh đình diễn ra trong tiếng kèn Tây hùng tráng, vang rền nền nảy. Cha xứ mặc áo các phép, chân đi ủng, chễm chệ trên lưng con nghé đực phổng phiu, cường tráng, tay đưa cao thánh giá lá dừa. Hai bên tả hữu là các cậu mang bình hương, tàu hương, nước phép theo hầu. Nối đuôi theo sau là thứ tự các chức việc hàng phủ xứ, các đoàn thể, hội kèn tây và phường bát âm nhã nhạc. Liên tục một dòng chảy dài cả cây số những người và lá dừa, đi vòng quanh họ trị sở[5] và dừng lại ở bậc thềm tiền sảnh nhà thờ. Một cảnh tượng lễ hội vừa Công giáo vừa dân gian đơn thuần màu xanh lá cây nhấp nhô điệp trùng. Bà con lương dân ở đâu kéo đến nghìn nghịt, vòng trong vòng ngoài. Chẳng hiểu sao mà họ cũng có được những chiếc lá dừa vẫy vẫy trên tay, gọi là đi trẩy hội thông công với người bên đạo. Thế mới biết giáo lương đề huề, tình làng nghĩa xóm ngày xưa đẹp quá! Lại phải nói cho rõ ngọn ngành về chuyện con nghé của ông Trương T. Chiều thứ Bảy áp lễ Lá, con nghé được chăm sóc, tắm táp sạch sẽ, kỹ càng. Tờ mờ hôm sau, ông Trương T. sai anh “quản ngưu” nai nịt gọn gàng, dẫn nghé đến nhà xứ trình diện. Cha xứ được rước lên ngồi trên lưng nghé đã thắng yên cương sẵn sàng với sợi dây thừng mới tinh và tấm vải dạ màu tím than có trổ bông hoa hình quả trám. Cả đời chăn trâu cắt cỏ, tôi chưa hề thấy con nghé nào dễ thương và ngoan ngùy một cách lạ thường như con nghé cha xứ cưỡi hôm lễ Lá. Cả đến cái sự cố lỡ dại mà “bĩnh” đột xuất trên đường cũng đã được dự phòng để không xảy ra, thế mới tài tình làm sao! Thì ra, ông Trương và anh “quản ngưu” đã dạy dỗ và tập cho nó “ăn chay” hôm trước rồi, nghĩa là bụng dạ vừa phải, đảm bảo tốt nhất độ an toàn cho đến khi rước lá xong. Ngày xưa, Chúa cưỡi lừa. Mấy chục năm trước, cha cưỡi nghé. Chẳng hiểu, ngày nay, cha xứ mình sử dụng phương tiện nào đây?

4.Từ Tuần Thánh đến Chúa Nhật Phục Sinh, ngoài câu chuyện những chiếc lá dừa, còn vô số những nghi thức diễn tả lòng đạo – đức tin của người Công giáo Việt Nam, như: Ngắm 15 sự Thương khó (Ngắm đứng, Ngồi, Rằng, Quỳ, dấu danh, nhân sao, nhân tài), Dâng hạt, Rửa chân, Tiệc chiên, Kiệu bắt, quân dữ tìm bắt Chúa Giêsu đóng đanh, tháo đanh, táng xác, than mồ, hôn chân… Xin hẹn mùa Chay sang năm. Tất cả đều có bài bản, cung giọng, điều lệ hẳn hoi… Vấn đề đặt ra là các loại hình trên phải được tạo điều kiện để cách tân, cập nhập, biên đạo, dàn dựng và cử hành sao cho quy cách, gọn nhẹ, giàu tính nghệ thuật và thánh thiện. Bởi vì, “lòng đạo dân gian vẫn là một trong những lối diễn tả chính yếu về cuộc hội nhập văn hóa đích thực của đức tin, vì trong đó, đức tin và phụng vụ – cũng như tình cảm và nghệ thuật hòa hợp với nhau, đồng thời cũng khẳng định ý thức về một căn tính riêng qua những truyền thống địa phương… Lòng đạo dân gian còn giúp một dân tộc diễn tả niềm tin và mối tương giao của mình với Thiên Chúa, với Đức Mẹ, với các thánh, với xóm giềng, với người đã khuất, với các loài thụ tạo…”[6]

Đừng tưởng những điều kể trên chỉ là sản phẩm của những bộ óc giàu tưởng tượng muốn vẽ vời hoa lá hẹ nơi xứ đạo quê mùa của riêng tôi đâu. Ngạc nhiên chưa, những năm giặc giã binh đao (1946-1954), tản cư về Phú Nhai, Ninh Cường, hoặc trên bước đường lưu lạc mưu sinh từ Thái Bình, Hưng Yên, Hải Phòng, Phát Diệm đến Bắc Giang và Hà Nội, đâu đâu tôi cũng gặp lại ít nhiều chương đoạn hao hao với kịch bản ấy. Và tôi cũng đã cảm nhận được từ đó sức sống nồng nàn máu thịt của cùng một Hội Thánh tôi yêu. Vẫn ngồn ngộn một tâm tình đạo hạnh lễ hội mùa Chay – mùa Thương khó rất Việt Nam. Có nghĩa là, dù ở đâu và bao giờ, người ta vẫn có thể được tắm mát nhiều lần trong cùng một dòng sông màu mở phù sa, là ơn Chúa và tình người Việt Nam.

[1] Từ Ngắm Nguyện đến Ca Vãn Vè Đạo – Một Bước Dài Hội Nhập. Hội Thảo tại Tổng Giám mục.TP.HCM.3/2003 của Lê Đình Bảng.

[2] LĐB. Công giáo Với Văn Hóa Việt Nam – Bản thảo.

[3] Khi nói “bình dân” là một khái niệm đối lập với “bác học”. Lòng đạo đức “bình dân” gợi lên một phản cảm, một ý tưởng xem thường kinh sách lễ hội của quảng đại quần chúng, một phân biệt đối xử.

[4] Lịch Sử Vương Quốc Đàng Ngoài, chương 22, trang 131.

[5] Họ giáo, họ đạo hoặc khu đạo nằm ngay trong khu vực bao bọc xung quanh nhà thờ, thường là thổ cư của Trương, Trùm, Câu, Biện hoặc chức việc hàng xứ.

[6] Hội Đồng Giáo Hoàng Về Văn Hóa. Per Una Pastorale della Cultura, Librerria Editrice Vaticana 9, tr. 28.

Tác giả bài viết: Lê Đình Bảng